Samenleving scannen naar ongewenste privileges

Samenleving onder de scanner op zoek naar onrechtvaardige privileges allerhande. Wat als we onze samenleving hierop regelmatig zouden scannen?

Of hoe is het immers gesteld met de waarden die vanaf de Franse Revolutie aan onze samenleving gestalte gegeven hebben: égalité (gelijkheid) – fraternité (broederlijkheid) – liberté (vrijheid)?

Hoe zit het met die ongelijkheid bevorderende hardnekkige privileges in onze samenleving?

Bij ‘gelijkheid’ gaan we niet uit van het feit dat elke mens dezelfde is. Dit zou pas saai zijn!

De ‘gelijkheid’ die hier bedoeld wordt is deze dat elk individu gelijke toegang heeft tot kansen om zich te ontplooien in zijn ‘gemeenschap’, in zorgzame broederlijkheid en verantwoordelijke ‘vrijheid’.

Samenleving onder de scanner. Waar mechanismen van uitsluiting, machtsmisbruik, onderdrukking, slavernij en zelfs oorlog werkzaam zijn wordt deze ‘gelijkheid’ tussen mensen min of meer verstoord.

Mensen en/of ‘groepen mensen’ reageren hier telkens op met afwisselende perioden van enerzijds streven naar meer ‘vrijheid’ en anderzijds streven naar meer gemeenschap, lees ‘broederlijkheid’. Ook onder  de vorm van vraag naar meer ‘identiteit’ als antwoord op hun ontwortelde  toestand.

Zo pogen ze het evenwicht tussen vrijheid en gemeenschap te herstellen en de gelijkheid tussen mensen te bewaken.

Dit soort emancipatiebewegingen van het individu zijn steeds voorwerp geweest van sociale strijd en maatschappelijke krachtsverhoudingen.

Daar waar vrijheid berovende mechanismen de gelijkheid tussen mensen te veel verstoren dient de gemeenschap en/of de overheid, in te grijpen om dit evenwicht te herstellen.

De gemeenschap waarin individuen geboren worden is cruciaal in de ontwikkeling van een mens.

Op latere leeftijd en onder de tijdsgeest van een ontspoorde ‘vrijheidsdrang’ durven mensen wel eens vergeten dat ze hun ontwikkeling te danken hebben aan de kansen die ze kregen door toedoen van anderen: ouders, broers, zussen, vrienden, vriendinnen, kleuterjuffen, onderwijzers, professoren, artsen, trainers, muziekleraren, … Kortom van hun gemeenschap.

Samenleving onder de scanner. De gemeenschap zorgt niet alleen voor kansen maar eveneens voor: zorgzaamheid voor zieken, zwakken en zij die wel eens pech hebben. Tenslotte neemt de gemeenschap nog de bescherming van haar leden op zich.

Op een bepaald moment neemt de overheid/ de natiestaat taken van de gemeenschap over, zoals: gezondheidszorg, onderwijs, pensioenvoorzieningen, werkloosheidsuitkeringen, afvalophaling, waterzuivering, riolering, strijd tegen geweld, diefstal, burenhinder, verkeersonveiligheid, …

Doorheen de geschiedenis zie je een patroon opduiken waarin je een beweging kan waarnemen van veel naar minder gemeenschap en van minder naar veel overheid.

Ietwat flegmatiek kan je zeggen dat de overheid historisch start als ‘vangnet’ voor het individu in ‘nood’, en evolueert tot ‘hangmat’ voor het individu als ‘rechthebbende’.

En dan is er de vrijheid. Elk individu wordt verondersteld zich in alle vrijheid te ontwikkelen en te functioneren in zijn/haar samen-leving. Die vrijheid is echter niet absoluut voor elke mens maar wordt ingeperkt door de vrijheid van zijn/haar mede-mens, door de regels en gebruiken van de gemeenschap en de vigerende overheid.

Samenleving onder de scanner. Door de afname van het belang van de gemeenschap neemt de druk op het ego toe.

Hedendaagse fenomenen zoals consumentisme, meritocratie, hedonisme, narcisme, … lijken het individu te versterken in zijn vrijheid, maar het tegendeel is dikwijls waar.

Het individu is meermaals slaaf van zijn consumptiegedrag, of van zijn race naar carrière, naar meer macht en aanzien, of van zijn onverzadigbare drang naar lichaamsverzorging, of van zijn najagen van genot van het leven, of van zijn ziekelijk egoïsme, …

Om de illusie van zijn vrijheid staande te houden is een meedogenloze concurrentiestrijd het antwoord tussen zij die dit aankunnen.

De keuze voor het leven aan de rand van de samen-leving is dan het lot van de minder getalenteerden.  De ‘deplorables’, letterlijk: de betreurenswaardigen.

In ieder geval komt door de ongebreidelde drang naar vrijheid het besef dat elkeen er alleen voor staat in het leven.

Ons welvaartsniveau laat de goegemeente wel eens met de indruk na dat, doordat ik ‘alles’ heb (wat ik denk te moeten hebben), ik zonder de ander kan, ja minstens zonder gemeenschap.

En toch zijn ‘gelijkheid’, ‘broederlijkheid’ en ‘vrijheid’ onlosmakelijk met elkaar verweven in een goede samenleving voor de individuen.

Zo zijn yin en yang tegelijk tegengesteld  en één. Zie bijvoorbeeld: licht en donker, dag en nacht en goed en kwaad zijn tegenstellingen, die niet zonder elkaar kunnen. Het goede bestaat omdat het kwade er is. Zonder de nacht zou de dag niet bestaan. Maw de tegenstellingen bestaan wederzijds door elkaars grenzen.

Zo kan je met wat verbeelding ook zeggen dat ‘broederlijkheid’, de yin-zijde, en ‘vrijheid’, de yang-zijde, voorstelt. Zij zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: geen’ vrijheid’ zonder ‘gemeenschap’ en geen ‘gemeenschap’ zonder de ‘vrijheid’.

In elke samenleving zijn ze op elk moment beide aanwezig en is er een dynamische interactie tussen beiden. Zij gedragen zich als communicerende vaten: soms eens wat meer vrijheidsliefde (veelal bij overvloed) en soms eens wat meer gemeenschapszin (veelal bij schaarste of ramp).  Maar van beiden steeds iets.

Als de vrijheid te sterk overheerst ontstaan nieuwe vormen van gemeenschap die dit compenseren. En omgekeerd, als de gemeenschap het individu te veel dreigt te verstikken krijgen we een strijd voor meer vrijheid. Een cyclisch gebeuren.

Elke samen-leving – vooral democratieën – kunnen deze schommelingen, tussen meer vrijheid en minder gemeenschap en omgekeerd, doorgaans goed aan. Op voorwaarde dat  er een scheidsrechter is: de overheid.

Die waakt over de ‘gelijkheid’ (het noodzakelijke derde element dat evenwicht brengt tussen ‘broederlijkheid’ en ‘vrijheid’ tussen individuen zoals hierboven beschreven. Zo nodig moet de overheid ingrijpen om die gelijkheid zoveel mogelijk te waarborgen en zelfs af te dwingen met corrigerende regelgeving.

Samenleving onder de scanner. Elke dag leven we met meer ‘dreiging’: oorlogen, straatgeweld tussen drugsbendes, politieke impasses, crisissen van de instellingen, torenhoge staatsschulden, populistische en dictatoriale staatshoofden, geopolitieke krachtpatserij, verzwakte staatsfinanciën, klimaatverstoringen, immense migratiestromen, water- en voedseltekorten, militaire dreigingen, …

Veel mensen leven daardoor in existentiële angst en raken uitgeput bij gebrek aan een reddend toekomstperspectief. Als mensen te lang geen oplossingen zien voor deze immense problemen, zouden ze op den duur wel eens bereid kunnen zijn hun vrijheid verregaand af te staan aan een ‘Leviathan’ in ruil voor bescherming en veiligheid.

Dat zeemonster kan zich voordoen onder de vorm van een despoot, tiran, dictator, Messias, … Elk van hen belooft meer veiligheid en bescherming in ruil voor vrijheid. Het doet denken aan Faust die zijn ziel verkoopt aan de Duivel. Geen mens, van zijn ‘vrijheid’ beroofd zijnde, kan écht mens worden.

Om die reden moeten we als samen-leving, ondanks de enorme uitdagingen die ons te beurt vallen, de vrede bewaren en rustig blijven.

De enige ‘tijdbom’ onder onze samen-leving die we moeten durven ontmijnen heet ‘ongelijkheid’.

De Franse Revolutie is als een vulkaan op volle kracht uitgebarsten op een ogenblik dat het ‘Ancien Regime’ in  Frankrijk lange tijd geen gelijke toegang gaf tot rechtvaardig rechtspreken, tot publieke ambten, tot rijkdommen, tot eigendommen, tot onderwijs, … Zolang beleid ‘recht-vaardig’ bestuurt kan een ‘samen-leving’ veel stormen doorstaan.

Het is nu aan ons om in deze woelige tijden onze samenleving bij prioriteit te scannen op ‘ongelijkheid’-bevorderende mechanismen en deze daadkrachtig aan te pakken. Hierbij is geen plaats voor heilige huisjes die jarenlange privileges in stand houden.